Trang đầu
Dẫn nhập
Tiếng Việt là một ngôn ngữ độc đáo và tinh tế, không chỉ phong phú về mặt từ vựng mà còn thể hiện rõ chiều sâu biểu cảm qua hệ thống thanh điệu và cấu trúc âm tiết giàu nhạc tính. Đặc điểm này khiến tiếng Việt trở thành một hệ thống ngôn ngữ không chỉ để truyền đạt thông tin mà còn phản ánh tâm lý, thói quen tư duy và đặc trưng văn hóa của cộng đồng người sử dụng. Trong lời nói hàng ngày, nhiều hiện tượng ngôn ngữ diễn ra một cách tự nhiên, thậm chí vô thức, song lại mang trong mình dấu ấn của lịch sử tiếp xúc ngôn ngữ, của vùng phương ngữ và cả quá trình vận động nội tại của tiếng Việt.
Một trong những hiện tượng thú vị có thể quan sát được trong lời nói thường nhật là sự nhầm lẫn, lặp lại, hoặc chuyển âm giữa các từ có âm tiết gần nhau, chẳng hạn như trường hợp “đều như vắt chanh” hay “đều như vắt tranh”. Từ một cụm từ quen thuộc trong sinh hoạt hàng ngày, tuy nhiên nhiều người sử dụng theo thói quen nhưng sai hoàn toàn ý nghĩa.
Khái niệm
Vắt là gì?
Theo Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê, 2003): “Vắt: Bóp mạnh hoặc vận xoắn bằng bàn tay để làm chảy ra nước ở vật có chứa nước.Vắt chanh. Vắt quần áo cho ráo nước. Vắt sữa bò.” và “Vắt: Đặt ngang qua một vật khác và để cho buông thõng xuống. Vắt quần áo lên dây phơi. Khăn vắt vai. Vắt tay lên trán. Con đường mòn vắt ngang sườn núi”.[1]
Như vậy, “vắt” không chỉ đơn thuần là hành động bóp ép lấy nước, mà còn có nghĩa là đặt ngang và trải đều một vật gì đó theo phương ngang. Nghĩa thứ hai này đặc biệt quan trọng trong việc hiểu đúng cụm từ “vắt tranh”.
Tranh là gì?
Cũng theo Từ điển tiếng Việt: “Tranh: thường nói cỏ tranh; tấm kết bằng cỏ tranh, rạ, v.v. để lợp nhà. Cắt rạ đánh tranh. Túp lều tranh (lợp bằng tranh). Nhà tranh, vách đất.”[2]
Trần Ngọc Thêm nêu rõ: “Nhà tranh là loại nhà lợp bằng cỏ tranh – một dạng nhà ở phổ biến của nông dân nghèo Việt Nam trước thế kỷ XX.”[3]
Đây là loại cỏ tranh còn có tên gọi khác là bạch mao căn, cỏ tranh săng, nhả cà, lạc cà… thuộc họ nhà lúa phân bố từ đồng bằng đến vùng trung du, miền núi ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam nước ta. Không chỉ là một loại vật liệu thô sơ, tranh còn là một thành tố văn hóa quan trọng, gắn liền với đời sống nông thôn, phản ánh rõ nét một giai đoạn tồn tại lâu dài của kiến trúc dân gian Việt Nam. Đây cũng chính là cơ sở để thành ngữ “đều như vắt tranh” hình thành, phản ánh sự tỉ mỉ, đều đặn và chuẩn mực trong lao động thủ công truyền thống.
“Đều như vắt tranh” hay “đều như vắt chanh”?
Theo cách hiểu thông thường, khi nói về những sự vật được sắp xếp đồng đều, đẹp mắt hay hành động lặp đi lặp lại với tần suất đều đặn, ta dùng “đều như vắt chanh” hay “đều như vắt tranh”. Chắc hẳn do hành động vắt quả chanh gần gũi và xuất hiện trong nhiều thành ngữ như… “vắt chanh bỏ vỏ”, “lời chua hơn vắt nước chanh”… nên đã có không ít ý kiến cho rằng đây là lựa chọn chính xác.
Trong cách hiểu đó, “vắt chanh” rõ ràng được sử dụng như một động từ, chỉ hành động bóp ép để lấy nước. Tuy nhiên, trên thực tế, thao tác vắt chanh khó có thể thực hiện một cách đều đặn. Lượng nước chanh thu được mỗi lần vắt sẽ phụ thuộc vào nhiều yếu tố như kích thước quả chanh, lực vắt, độ mọng nước của quả,… Do đó, việc coi “vắt chanh” là biểu trưng cho sự đều đặn là thiếu cơ sở cả về lý luận lẫn thực tiễn.
Thành ngữ chính xác ở đây phải là “đều như vắt tranh”. Theo đó, để tạo ra “vắt tranh” là một thao tác trong quá trình kết cỏ tranh thành từng tấm sử dụng để lợp mái hoặc dựng vách cho ngôi nhà. Theo kích thước phù hợp với quy mô của ngôi nhà, người ta thường bện cỏ tranh thành từng tấm, quy trình này được gọi là “đánh tranh”. Đánh tranh đòi hỏi kỹ thuật khéo léo và kinh nghiệm của người thợ, sao cho sợi tranh (hay còn gọi là một vắt) phải đều tăm tắp, đảm bảo tính thẩm mỹ và không bị thấm nước mưa. Người thợ còn được ví như một nghệ nhân thực thụ, đi cả vào trong thơ ca: “Đàn ông lợp nhà, đàn bà đi chợ.” Có lẽ, từ đó “vắt tranh” mới trở thành tiêu chuẩn cho sự đồng đều và đi vào thành ngữ.
Tác giả Lê Anh Tuấn cho hay: “Với những bạn sinh ra trước những năm 7x, các bạn sẽ được biết đến hình ảnh nhà tranh vách đất. Khi lợp mái tranh, người ta sẽ đan những lá cọ (hoặc lá dừa vào với nhau thành một vắt gọi là vắt tranh. Từ những vắt tranh này mới được đưa lên mái nhà để lợp. Với những người thợ giỏi, họ biết sắp xếp các lá đều nhau nên vắt tranh rất đều và đẹp. Đều như vắt tranh ý nói làm một cái gì đấy mà sản phẩm rất đồng đều.”[4]
Ngày nay, hình ảnh những ngôi nhà được lợp mái tranh, vách tranh gần như đã trở thành ký ức hiếm hoi trong đời sống đô thị hiện đại. Sự biến mất của loại hình kiến trúc dân gian này kéo theo việc mai một dần những tri thức và khái niệm gắn liền với vật liệu “tranh”. Không ít người, đặc biệt là thế hệ trẻ, không còn biết chính xác tranh là gì, và càng khó hình dung ra thao tác thủ công “đánh tranh” từng phổ biến ở nông thôn Việt Nam.
Thêm vào đó, do ảnh hưởng của phương ngữ và thói quen phát âm, nhiều người có xu hướng đọc nhầm “tranh” thành “chanh”, đặc biệt trong những vùng mà âm ch/tr không được phân biệt rạch ròi. Dần dần, cách nói “đều như vắt chanh” trở nên phổ biến trong giao tiếp thường ngày, đến mức được nhiều người coi là một thành ngữ chính thống, mặc dù về ngữ nghĩa, nó không còn giữ được tính hợp lý ban đầu. Đây là một minh chứng điển hình cho hiện tượng biến đổi ngữ nghĩa và nhầm lẫn âm vị trong khẩu ngữ.
Kết luận
Từ những phân tích trên có thể khẳng định rằng “đều như vắt chanh” thực chất là một biến thể sai lệch của thành ngữ gốc “đều như vắt tranh”, bắt nguồn từ sự mai một tri thức văn hóa truyền thống, kết hợp với ảnh hưởng của phương ngữ. Sự phổ biến sai lạc của biến thể “vắt chanh” cho thấy ngôn ngữ luôn vận động và dễ bị cuốn theo những thói quen khẩu ngữ. Tuy nhiên, cũng từ đó đặt ra yêu cầu cần thiết trong việc bảo tồn và phục hồi đúng những giá trị ngôn ngữ gắn liền với văn hóa gốc, nhất là với những đơn vị đã đi vào thành ngữ, tục ngữ – nơi lưu giữ tinh thần, ký ức và kinh nghiệm sống của cả một cộng đồng ngôn ngữ.
Chú thích
- Hoàng Phê (chủ biên), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng, 2003, tr. 1103.
- Hoàng Phê (chủ biên), Từ điển Tiếng Việt, sđd, tr. 1024.
- Trần Ngọc Thêm, Từ điển Văn hóa Việt Nam, Nxb TP.HCM, 1995.
- Lê Anh Tuấn, Những câu thành ngữ có thể bị hiểu sai, website Trung tâm văn bút Nam Hoa Kỳ – https://vanbutnamhoaky.com/
Ánh Tạ – Nhóm Cổ Phong.
Tài liệu tham khảo
- Hoàng Phê (chủ biên) (2003), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng.
- Lê Anh Tuấn, Những câu thành ngữ có thể bị hiểu sai, website Trung tâm văn bút Nam Hoa Kỳ – https://vanbutnamhoaky.com/
- GS. Trần Ngọc Thêm (1995), Từ điển Văn hóa Việt Nam, Nxb TP.HCM.
