Trang đầu
Từ ngàn xưa, con người luôn trăn trở trước câu hỏi: Khi chết rồi sẽ đi về đâu? Trong tâm thức của người Việt xưa, cái chết không phải là sự chấm dứt hoàn toàn, mà là một cuộc trở về. Người ta thường nói “sống gửi, thác về”(1), coi cõi âm như chốn dừng chân vĩnh cửu của kiếp người. Những phong tục tang ma với nén hương, nấm mồ cỏ mọc, cùng câu ca dao “Sống khôn thác thiêng”(2) đã phản chiếu niềm tin rằng sau khi rời bỏ cõi trần linh hồn vẫn tiếp tục một hành trình khác. Trong dòng chảy của tín ngưỡng dân gian, “Hoàng Tuyền” được hiểu là danh xưng để chỉ về nơi linh hồn sẽ trú ngụ.
Hình minh họa
Hoàng Tuyền là gì?
Từ quan niệm ban đầu của người Trung Quốc, hoàng tuyền là một khái niệm chỉ thế giới bên kia hay âm phủ hoặc cõi âm, nói về trời đen đất vàng và các dòng suối ngầm sâu dưới lòng đất, được dùng như một cách ẩn dụ cho cái chết và thế giới sau khi chết.
Từ “Hoàng tuyền (黃泉)” bắt nguồn từ tích “Trịnh Trang Công đánh đuổi em trai là Cộng Thúc Đoạn” được kể trong Chương I Tả Truyện (3). Cha của Trang Công là Trịnh Võ Công, lấy Khương Thị sinh hai con trai: con trưởng Ngộ Sinh (tức Trang Công sau này) và con út Đoạn. Do khó sinh Ngộ Sinh nên Khương Thị oán ghét, chỉ thương yêu Đoạn và mong Võ Công lập Đoạn làm thái tử, nhưng không thành. Trong lòng bà luôn ôm hận.
Khi Võ Công mất, Ngộ Sinh lên ngôi, xưng là Trịnh Trang Công. Khương Thị nhiều lần đưa ra yêu cầu phi lý, Trang Công nể mẹ vẫn nhẫn nhịn làm theo, nhưng bà vẫn chưa hài lòng, lại ngấm ngầm xúi giục Đoạn cướp ngôi. Âm mưu bại lộ, Đoạn phải tự sát, Khương Thị bị đày về đất Dĩnh. Trong cơn giận, Trang Công thề rằng: “Nếu chưa xuống “suối vàng” thì sẽ không gặp lại mẹ.”
Sau này, Trang Công hối hận vì dẫu sao Khương Thị vẫn là mẹ mình. Lúc ấy có viên quan Dĩnh Khảo Thúc, nổi tiếng chính trực và hiếu thảo, khuyên Trang Công rằng: “Mẹ chưa giữ trọn đạo làm mẹ, nhưng con không thể bỏ đạo làm con.” Ông còn chỉ cho Trang Công thấy loài quạ bất hiếu để răn dạy, rồi mang phần thịt ngon được ban về cho mẹ già, khiến Trang Công xúc động rơi lệ. Tuy đã được cảm hóa nhưng vì vướng lời thề, Trang Công chưa dám gặp mẹ. Dĩnh Khảo Thúc mới hiến kế: hãy đào đất đến khi chạm mạch nước ngầm, xây phòng dưới lòng đất rồi đón mẹ về, coi như đã “xuống suối vàng” mà gặp.
Nhờ đó, Trang Công và Khương Thị đoàn tụ, tình mẫu tử được nối lại, và từ đây hình thành nên điển tích “hoàng tuyền”.
Theo dòng chảy lịch sử được du nhập vào Việt Nam và dần trở nên quen thuộc trong đời sống văn hóa, hình ảnh “Hoàng Tuyền” được hiểu là để chỉ về cõi chết – nơi sâu thẳm, huyền bí và tách biệt hẳn với chốn nhân gian.
Dưới góc nhìn Chiết tự Hán Nôm
Xét về cấu tạo các bộ hình thành theo Từ điển Hán Nôm(4): Chữ Hoàng (黃): gồm bộ Thảo 艹 ở trên, biểu thị màu sắc liên quan đến cỏ cây, cùng các nét ở dưới như Điền 田 và Bát 八 gợi liên tưởng đến đất đai, đồng ruộng rộng lớn. Từ đó, chữ Hoàng mang nghĩa màu vàng – màu của đất, cũng là màu gắn liền với sự sống và cái chết (đất vàng chôn cất). Chữ Tuyền (泉): gồm chữ Bạch 白 phía trên, biểu trưng cho ánh sáng hay sự tinh khiết, và chữ Thủy 水 giản hóa ở dưới, chỉ dòng nước. Tuyền vì thế là nguồn nước trong lành tuôn chảy từ lòng đất.
Về nghĩa gốc, “hoàng” 黃 là màu vàng, “tuyền” 泉 là suối, ghép lại thành “suối vàng”. Trong cuốn Từ điển tiếng Việt do GS Hoàng Phê chủ biên cũng đưa ra định nghĩa hoàng tuyền là suối vàng(5). Người xưa hình dung dưới lòng đất có một con suối ngầm chảy mãi không ngừng, đó là nơi dẫn hồn người chết về cõi âm. Vì vậy, Hoàng Tuyền trở thành biểu tượng cho cõi âm, thế giới của người đã khuất, đối lập với dương thế – nơi người sống đang hiện hữu.
Dưới góc nhìn của người Việt, “Hoàng tuyền” không chỉ đơn thuần là từ mượn của Trung Hoa mà nó đã được tiếp biến, thay đổi để phù hợp với tâm thức và cách cảm thụ văn hóa dân tộc. Hình ảnh ấy mang tính nhân sinh nhiều hơn, biểu thị nỗi xót thương, nỗi tiếc nhớ người đã khuất và sự cách trở không thể vượt qua của kiếp người. Vì thế, khi nói đến “hoàng tuyền”, đó không chỉ là mượn một từ Hán cổ mà là diễn đạt một cảm thức sâu xa về sự mất mát và vĩnh biệt, được Việt hóa thành ngôn ngữ tình cảm, giàu tính biểu tượng và gần gũi với đời sống tinh thần dân tộc, với sắc thái gợi cảm, nhằm nói đến sự chia lìa vĩnh viễn giữa cõi sống và cõi chết, tương đồng với những cách nói gần gũi hơn như “chín suối”, “cửu tuyền”.
Kết luận
Từ tích xưa của Trung Hoa đến sự tiếp biến trong đời sống văn hóa Việt, “Hoàng tuyền” đã vượt ra khỏi giới hạn của một khái niệm Hán học để trở thành hình tượng quen thuộc trong ngôn ngữ và tâm thức dân tộc. Nếu người Hán gắn “Hoàng tuyền” với cõi âm theo quan niệm địa phủ, thì người Việt lại nhìn nhận nó bằng cảm quan nhân sinh, xem đó là biểu tượng của sự chia lìa, thương nhớ và vĩnh biệt.
Chính sự đồng nghĩa với những cách nói dân gian như “chín suối” hay “cửu tuyền” đã cho thấy quá trình Việt hóa và bản địa hóa sâu sắc, nơi mỗi từ ngữ không chỉ chuyên chở nghĩa gốc mà còn chất chứa tình cảm và triết lý sống của người Việt. Như vậy, “Hoàng tuyền” không chỉ phản ánh sự vay mượn ngôn từ, mà còn là minh chứng cho sự giao thoa văn hóa và khả năng sáng tạo ngôn ngữ của dân tộc ta trong việc diễn đạt những vấn đề muôn thuở của kiếp người: sự sống và cái chết. Khi Phật giáo du nhập vào Việt Nam, khái niệm âm tào địa phủ dần thay thế hoàng tuyền trong cách diễn tả thế giới âm phủ.
Chú thích:
- Sống trên đời chỉ là cuộc sống tạm, còn chết mới là trở về với vũ trụ, với cõi vĩnh hằng [cho nên chết là chuyện thường, không có gì đáng sợ, một quan niệm của đạo Phật].
- Khi còn sống đã có trí khôn hiểu biết mọi việc bây giờ chết rồi cũng nên linh thiêng mà chứng giám phù hộ. (LNT, LVĐ)
- Tả truyện , Xuân Thu Tả thị truyện hay Tả thị Xuân Thu là tác phẩm sớm nhất của Trung Quốc viết về lịch sử phản ánh giai đoạn từ năm 722 TCN đến năm 468 TCN.
- Từ điển Hán Nôm: https://hvdic.thivien.net/
- Hoàng Phê (Chủ biên), Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng – Trung tâm Từ điển học, 2003, tr. 451.
Tham khảo:
- Hoàng Phê (Chủ biên), Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng – Trung tâm Từ điển học, 2003
- Lam Trương, “Toàn Bộ Quá Trình Đi Đến Âm Gian Sau Khi Con Người Chết Đi”, Phật giáo Long An, 30/07/2016.
- Tả Khâu Minh, “Tả Truyện, Chương I_Trịnh Trang Công Đánh Đuổi Em Trai Là Cộng Thúc Đoạn”, Trang ISach.info.
- Trâm, “Con đường hoàng tuyền là gì? Điểm bắt đầu và kết thúc của linh hồn”, Trang Tâm Linh Số, 24/05/2022.
- Từ điển Hán Nôm: https://hvdic.thivien.net/
