Yêu cầu và yêu sách

Dẫn nhập

Trong quá trình giao tiếp, làm việc và tham gia vào các hoạt động xã hội, con người không chỉ sử dụng ngôn ngữ để truyền đạt thông tin mà còn thường xuyên thể hiện những mong muốn, đòi hỏi hoặc điều kiện cần được đáp ứng. Những mong muốn ấy có thể được thể hiện một cách nhẹ nhàng, hợp lý dạng yêu cầu, hoặc mang tính chất mạnh mẽ, kiên quyết hơn dạng yêu sách.

Mặc dù hai khái niệm này thường được sử dụng trong đời sống hàng ngày và đôi khi bị nhầm lẫn, nhưng thực chất chúng mang nội hàm khác nhau về mục đích, mức độ đòi hỏi và hoàn cảnh sử dụng. Bài viết này sẽ làm rõ khái niệm, phân biệt đặc điểm của yêu cầu và yêu sách, đồng thời phân tích vai trò và ý nghĩa của chúng trong đời sống cá nhân và cộng đồng.

Khái niệm

Yêu cầu

“Yêu cầu” là hành động thể hiện mong muốn, đề nghị hoặc đòi hỏi ai đó thực hiện một điều gì đó nhằm đáp ứng một mục tiêu cụ thể. Nó có thể mang sắc thái  nhẹ nhàng, lịch sự cho đến nghiêm túc, bắt buộc (như một mệnh lệnh). Yêu cầu thường gắn liền với việc đưa ra điều kiện, tiêu chí hay tiêu chuẩn mà cá nhân, tổ chức hoặc hoạt động cần đáp ứng. Yêu cầu mang tính chất ôn hòa và linh hoạt hơn, đồng thời là một cách diễn đạt phổ biến trong đời sống hằng ngày, trong hành chính, pháp luật cũng như trong các mối quan hệ xã hội.

Theo cuốn Từ điển tiếng Việt của GS Hoàng Phê: “Yêu cầu là nêu ra điều gì với người nào đó, tỏ ý muốn người đó làm, vì đó là việc thuộc nhiệm vụ, trách nhiệm hoặc quyền hạn, khả năng của người ấy. Ví dụ: yêu cầu giữ trật tự; yêu cầu tòa xử lại vụ án.”^[1]

Trong cuốn Nói có sách, tác giả Vũ Bằng đã dẫn lại rằng: “Yêu cầu, so với yêu sách, tương đối nhẹ hơn, tuy là cũng có ý nghĩa đòi hỏi. Dùng chữ yêu cầu, người ta biểu thị một ý ôn hòa hơn. Thí dụ : cảnh binh yêu cầu các người đến dự cuộc vui giữ trật tự.”^[2]

Trong từng lĩnh vực cụ thể, các yêu cầu được xác lập theo những tiêu chí và nguyên tắc đặc thù của chính lĩnh vực đó, một số lĩnh vực được đưa ra như sau:

Yêu cầu đối với văn bản hành chính: Phải có quốc hiệu, tiêu ngữ; có tên văn bản, ngày tháng, nội dung rõ ràng, chữ ký, dấu,..

Yêu cầu đối với nhân viên: Đi làm đúng giờ, hoàn thành nhiệm vụ được giao, tuân thủ nội quy cơ quan,…

Yêu cầu về luật an toàn lao động: Luật an toàn lao động đặt ra những yêu cầu bắt buộc nhằm bảo vệ tính mạng, sức khỏe và quyền lợi hợp pháp của người lao động trong quá trình làm việc. Người sử dụng lao động phải trang bị đầy đủ thiết bị bảo hộ cá nhân và phải được huấn luyện về kỹ năng an toàn trước khi làm việc và định kỳ được bồi dưỡng kiến thức về phòng ngừa tai nạn, xử lý rủi ro. Doanh nghiệp phải thực hiện kiểm tra máy móc, thiết bị, khu vực làm việc theo chu kỳ để phát hiện và loại trừ các yếu tố nguy hiểm tiềm ẩn. Chế độ bảo hiểm tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp cho người lao động, đồng thời có trách nhiệm báo cáo và bồi thường nếu xảy ra sự cố.

Yêu cầu đối với an toàn thực phẩm: Nguyên liệu thực phẩm phải có nguồn gốc rõ ràng, không sử dụng thực phẩm đã hết hạn sử dụng, không đảm bảo chất lượng,  ôi thiu, hư hỏng. Khu vực chế biến phải sạch sẽ, thoáng mát, người chế biến phải đeo găng tay, khẩu trang, đội mũ, có giấy khám sức khỏe định kỳ.

Từ “yêu cầu” không chỉ được sử dụng trong giao tiếp thời hiện đại mà ngay từ thời phong kiến, nó đã được sử dụng một rộng rãi, từ vua chúa cho tới thường dân. Ví dụ, trong cuốn Khâm định Việt sử thông giám cương mục có ghi lại nhiều mệnh lệnh quan trọng, thể hiện rõ vai trò của những yêu cầu mang tính chỉ đạo trong việc quản lý và điều hành đất nước.

Từ năm Kỷ Dậu (1549) đến Nhâm Thân (1572), giai đoạn này mở đầu cho một thời kỳ tranh chấp khốc liệt giữa nhà Lê Trung Hưng và nhà Mạc. Năm 1550, hai tướng Mạc là Lê Bá Ly và Nguyễn Thiến đầu hàng. Bá Ly có thế lực lớn, con trai và thân thích nắm nhiều vị trí trọng yếu. Nhóm Phạm Quỳnh, Phạm Dao gièm pha, khiến Phúc Nguyên nghi ngờ Bá Ly mưu phản, sai quân vây bắt. Bá Ly chống cự, cầu cứu đồng minh, buộc Phúc Nguyên phải xuống nước sai sứ dụ hàng. Bá Ly yêu cầu giao nộp cha con Phạm Quỳnh thì mới chịu bãi binh.

“Phúc Nguyên sợ, bèn sai sứ giả đi dụ Bá Ly. Bá Ly yêu cầu rằng hễ bắt cả cha con Quỳnh và Dao đưa đến cho Bá Ly, thì tức khắc bãi binh và xin chịu tội.”^[3]  

Từ Nhâm Thìn (1772) đến Bính Thân (1776), giai đoạn 5 năm này (Cảnh Hưng năm thứ 33 đến 37, dưới triều Lê Hiển Tông), tình hình chính trị triều Lê ngày càng suy yếu. Chúa Trịnh Sâm, sau khi từ Hà Trung trở về kinh đô, ngày càng lộng quyền, áp chế vua Lê nặng nề hơn trước.

 “Tháng 8, mùa thu. Gió lớn, nước sông dấy lên. Sâm tự tôn phong mẹ là Nguyễn thị làm quốc mẫu. Từ khi ở Hà Trung về kinh, Trịnh Sâm lăng loàn áp bức vua Lê càng quá. Đến nay yêu cầu nhà vua sách phong cho mẹ hắn là Nguyễn thị làm quốc mẫu.”^[4]

Yêu sách

“Yêu sách” là sự đòi hỏi mang tính chính thức, mạnh mẽ và kiên quyết, thường gắn liền với quyền lợi, lợi ích hoặc quan điểm mà một cá nhân, tổ chức, nhóm lợi ích hay quốc gia cho là chính đáng. Không giống với những yêu cầu thông thường, yêu sách thể hiện thái độ quyết liệt và áp lực cao, đòi hỏi bên liên quan phải đáp ứng một cách cụ thể và rõ ràng. Các yêu sách thường được đưa ra dựa trên một lập luận hoặc căn cứ nhất định, tuy nhiên cũng có thể dẫn đến tranh cãi hoặc xung đột nếu mâu thuẫn với lợi ích của các bên khác. Trong thực tiễn, yêu sách xuất hiện nhiều trong các lĩnh vực như chính trị, ngoại giao, quan hệ quốc tế và các phong trào đấu tranh xã hội  nơi mà sự khẳng định lợi ích và quyền lực thường đi kèm với đối đầu và thương lượng.

Như tác giả Vũ Bằng từng đề cập khi nói về “yêu cầu” ở trên, ông cũng nói rằng: “Yêu sách có nghĩa là đòi cho kỳ được mới thôi. Thí dụ : yêu sách của công nhân nhà máy giấy đòi tăng lương đã được thỏa mãn. Trong danh từ yêu sách », có ý nghĩa tranh đấu, đòi hỏi gắt gao.”^[5]

Theo định nghĩa Từ điển tiếng Việt: “Yêu sách là đòi hỏi một cách gắt gao, không nhân nhượng, vì tự cho là mình có quyền, thợ thuyền yêu sách đòi chủ tăng lương, đòi hỏi về quyền lợi, đưa ra yêu sách, bác bỏ những yêu sách phi lí.”

Trên thực tế, có thể thấy yêu sách được thể hiện qua nhiều tình huống khác nhau, như việc người lao động biểu tình, phản đối, đưa ra đề nghị, đòi hỏi tăng lương và cải thiện môi trường làm việc, đây cũng một hình thức yêu sách nhằm bảo vệ quyền lợi về kinh tế và sức khỏe.

Trong lịch sử Việt Nam, “Bản yêu sách của nhân dân An Nam” là một văn bản quan trọng do Hội những người An Nam yêu nước soạn thảo, đại diện cho nguyện vọng của nhân dân Việt Nam. Văn bản này được Nguyễn Ái Quốc thay mặt hội gửi tới Hội nghị Versailles, đây là một hội nghị quốc tế lớn diễn ra sau Chiến tranh thế giới thứ nhất được khai mạc ngày 18/01/1919 tại Versailles (ngoại vi thủ đô Paris nước Pháp). Mục tiêu chính của hội nghị là thiết lập lại trật tự thế giới, phân chia lại quyền lợi giữa các nước thắng trận và ký kết hòa ước với các nước bại trận, đặc biệt là nước Đức, với sự sự tham gia của nhiều Quốc gia.

Bản yêu sách của nhân dân An Nam gồm 8 điểm^[6], thể hiện yêu sách chính đáng về các quyền tự do, dân chủ, bình đẳng cho người dân Việt Nam dưới ách thống trị của thực dân Pháp. Với lập luận chặt chẽ, ngôn ngữ cứng rắn nhưng ôn hòa, bản yêu sách không chỉ nêu rõ khát vọng độc lập và công bằng của dân tộc Việt Nam, mà còn phản ánh tinh thần đấu tranh bất khuất và bước khởi đầu trên con đường tìm kiếm tự do, giải phóng dân tộc. Bản yêu sách này mang tính chất yêu sách chính trị, đòi hỏi quyền lợi dân tộc trong khuôn khổ quốc tế.

Hay trong cuốn Những yêu sách đối kháng của Việt Nam Và Trung Quốc ở khu vực bãi ngầm Tư Chính và Thanh Long trong Biển Đông có nội dung về việc Trung Quốc yêu sách chủ quyền phi lý với “đường lưỡi bò” trên Biển Đông. Với tính chất yêu sách, các đòi hỏi về lãnh thổ, quyền lợi kinh tế, ảnh hưởng chính trị và văn hóa nhằm mở rộng phạm vi kiểm soát và lợi ích của nước này trong khu vực và toàn cầu. Tuy nhiên, nhiều yêu sách, đặc biệt là về lãnh thổ và biển đảo, gây tranh cãi và xung đột với các quốc gia khác vì không phù hợp với luật pháp quốc tế.

Điểm giống nhau và khác nhau giữa yêu cầu và yêu sách

Giống nhau

Yêu cầu và yêu sách tuy khác nhau về mức độ và ngữ cảnh sử dụng, nhưng đều là những hình thức thể hiện mong muốn hoặc đòi hỏi từ phía cá nhân, tập thể hay quốc gia. Cả hai đều hướng đến mục tiêu bảo vệ quyền lợi, thúc đẩy sự thay đổi hoặc cải thiện một thực trạng nào đó. Những đòi hỏi này có thể được thể hiện dưới nhiều hình thức như lời nói, văn bản, hành động hay pháp lý.

Khi một lời yêu cầu hay yêu sách được trình bày, cả hai đều có thể gặp phải sự phản hồi đa chiều, bao gồm cả sự phản đối từ các cá nhân, tổ chức hoặc quốc gia liên quan. Đồng thời, không phải lúc nào cũng được chấp thuận hay đáp ứng một cách dễ dàng.

Khác nhau

Giữa yêu cầu và yêu sách tồn tại nhiều điểm khác biệt rõ rệt trên nhiều phương diện.

Về mức độ, yêu cầu thường mang tính nhẹ nhàng, có thể chỉ là lời đề nghị hoặc mong muốn thông thường, trong khi yêu sách thể hiện thái độ mạnh mẽ, cứng rắn, đôi khi mang tính áp lực gay gắt hoặc đối đầu.

Về tính chất, yêu cầu thể hiện lời nói, lời đề nghị lịch sự, mềm mỏng, mang tính chất trao đổi, còn yêu sách lại là sự đòi hỏi quyền lợi một cách rõ ràng, dứt khoát, có tính cương quyết.

Về ngữ cảnh sử dụng, yêu cầu thường xuất hiện trong đời sống hằng ngày, môi trường hành chính hoặc trong giao tiếp cá nhân, trái lại yêu sách chủ yếu được dùng trong các lĩnh vực chính trị, pháp lý, tranh chấp hoặc các hoạt động tập thể quy mô lớn.

Về chủ thể sử dụng, yêu cầu có thể được đưa ra bởi bất kỳ ai từ một cá nhân hay tập thể, còn yêu sách thường do các tổ chức lớn hoặc quốc gia đưa ra, nhằm bảo vệ hoặc khẳng định lợi ích của đất nước mình.

Kết luận

Từ những phân tích trên, có thể thấy rõ sự khác biệt giữa yêu cầu và yêu sách nằm ở nhiều khía cạnh như mức độ diễn đạt, tính chất đòi hỏi, ngữ cảnh sử dụng cũng như chủ thể và hệ quả của hành động. Việc phân biệt hai khái niệm này không chỉ giúp chúng ta sử dụng từ ngữ chính xác hơn trong giao tiếp hàng ngày mà còn đặc biệt quan trọng trong các lĩnh vực như pháp lý, chính trị hay truyền thông, nơi mà một sự hiểu nhầm nhỏ có thể dẫn đến những hệ lụy lớn. Do đó, giáo dục ngôn ngữ cần chú trọng hơn đến việc làm rõ các từ gần nghĩa nhưng khác sắc thái như yêu cầu và yêu sách.

Việc nhận diện đúng ngữ cảnh và sắc thái của từ yêu cầu không chỉ giúp chúng ta sử dụng ngôn ngữ một cách chính xác, hiệu quả, mà còn góp phần đảm bảo sự rõ ràng, minh bạch trong giao tiếp, đặc biệt là trong các tình huống liên quan đến luật pháp, tổ chức hoặc hoạt động chuyên môn.

Tài liệu tham khảo:

1. Vũ Bằng (1971), Nói Có Sách, Nxb Nguyễn Đình Vượng.
2. Nguyễn Thị Kim Bài, Nguyễn Hữu Phúc, Tư tưởng “Thần linh pháp quyền” của Hồ Chí Minh nhìn từ bản “Yêu sách của nhân dân An Nam” và sự vận dụng vào công cuộc xây dựng Nhà nước Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, Tạp chí Khoa học và Công nghệ Đại học Duy Tân, số 1(50), năm (2022).
3. Brice M.Claget (1996), Những Yêu Sách Đối Kháng Của Việt Nam Và Trung Quốc Ở Khu Vực Bãi Ngầm Tư Chính Và Thanh Long Trong Biển Đông, Nxb Chính trị Quốc gia.
4. Phạm Hồng Chương (2003), Tư Tưởng Hồ Chí Minh về một số vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam, Nxb Chính Trị Quốc gia.
5. TS. Nguyễn Tiến Dũng (2010),, Tuyên Ngôn Độc Lập Của Chủ Tịch Hồ Chí Minh-Giá Trị Lý Luận Và Ý Nghĩa Thời Đại, Nxb Chính Trị Quốc gia.
6. Quốc sử quán triều Nguyễn (1998), Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục, Nxb Giáo Dục – Hà Nội.
7. Hoàng Phê (Chủ biên) (2020), Từ điển Tiếng việt, Nxb Đà Nẵng.
8. Nguyễn Hồng Thao, “Tam chủng chiến pháp của Trung Quốc và Tam công pháp của Việt Nam ở Biển Đông”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 5/2022.

[1] GS Hoàng Phê (Chủ biên), Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng, tr. 1554.

[2] Vũ Bằng, Nói có sách, Nxb Nguyễn Đình Vượng, 1971, tr. 35.

[3] Quốc sử quán triều Nguyễn, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Nxb Giáo Dục – Hà Nội, 1998, tr.780.

[4] Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Sđd, tr. 641.

[5] Vũ Bằng, Nói có sách, Sđd, tr. 35.

[6] Nguyễn Thị Kim Bài, Nguyễn Hữu Phúc, “Tư tưởng “Thần linh pháp quyền” của Hồ Chí Minh nhìn từ bản “Yêu sách của nhân dân An Nam” và sự vận dụng vào công cuộc xây dựng Nhà nước Việt Nam trong giai đoạn hiện nay”, Tạp chí Khoa học và Công nghệ Đại học Duy Tân, số 1(50), năm (2022).